Ο θεσμός των Βακουφιών (Vakıf)* στην Τουρκία τον 21ο αιώνα

 και η αναγκαιότητα μαζικής επισκόπησης των Ρωμαίικων Βακουφιών**

Επί των ημερών μας η αντιπολίτευση στην Τουρκία[1] εστιάζεται στην κατηγορία εξαγοράς ψήφων από το κυβερνών κόμμα[2], το οποίο χρησιμοποιώντας κρατικά κονδύλια ή μέσω νεοϊδρυθέντων Ισλαμικών Βακουφιών μισθοδοτεί με διάφορα ποσά περισσότερους από 15.000.000 (15 εκ.) πολίτες διαφόρων ηλικιών ανά την τουρκική επικράτεια. Όπως ισχυρίζεται, τα μεν κρατικά κονδύλια προέρχονται από εξωτερικά δάνεια και σύντομα θα δημιουργήσουν δημοσιονομικό πρόβλημα, τα δε νέα βακούφια, που ιδρύθηκαν με τον Νόμο 5737 - 20/2/2008 και δικαιούνται να έχουν παραρτήματα στο εξωτερικό με σκοπό να εξασφαλίζουν έσοδα στα ιδρύματά τους, διατηρούν σχέσεις με ακραία ισλαμικά καθεστώτα[3] και ενδέχεται να δημιουργήσουν σοβαρά εσωτερικά προβλήματα. Ποιο όμως είναι το ιστορικό των Βακουφιών; και ποια η θέση των Ελληνορθόδοξων (Ρωμαίικων);

Σύντομη Ιστορική Αναδρομή

Αν και πολλοί πιστεύουν ότι τα βακούφια είναι θεσμός του Οθωμανικού κράτους, στην πραγματικότητα η ιστορία του θεσμού έχει μακρύ παρελθόν, που αγγίζει τον 4ο αιώνα. Έργο ζωής του Μ. Βασιλείου αποτελεί η ίδρυση και λειτουργία ενός κοινωνικού φιλανθρωπικού συγκροτήματος, της περίφημης "Βασιλειάδας", ενός τεράστιου συγκροτήματος με ευαγή ιδρύματα, όπως φτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο, ξενοδοχείο, νοσοκομείο, σχολεία και ναό, όπου βρήκαν τροφή και περίθαλψη χιλιάδες πάσχοντες κάθε ηλικίας, γένους και φυλής.

Η "πράξη" του Μ. Βασιλείου γίνεται θεσμός, όταν η ίδρυση και η λειτουργία των ευαγών ιδρυμάτων άρχισαν να γίνονται με Πατριαρχικά Σιγίλια (sigillium) και Αυτοκρατορικά Διατάγματα (Χρυσόβουλα).

Ο θεσμός αυτός υιοθετείται από τους Σελτζούκους της Ανατολίας και τους Μεμλούκους της Αιγύπτου [4], οι οποίοι έδωσαν τους βασικούς θεσμούς υποδομών διοίκησης στο αναδυόμενο Οθωμανικό Κράτος.

Η θρησκευτική χροιά για το Οθωμανικό κράτος βασίζεται στην "ιερή χειρονομία" του Προφήτη Ομέρ[5], όταν στο 629 προσφέρει υπέρ των αδυνάτων τα λάφυρα που του αναλογούσαν. Την εν λόγω πράξη την εφαρμόζουν σχεδόν όλοι οι σουλτάνοι του Οθωμανικού κράτους (π.χ. διαπιστώνουμε την σουλτανική βοήθεια στην ίδρυση και λειτουργία του Ορφανοτροφείου της Πριγκήπου).

Ο θεσμός ως Βυζαντινός και εν συνεχεία Οθωμανικός αναγνωρίστηκε από πολλά νεοϊδρυθέντα κράτη των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής τον 19ο και 20ο αιώνα. Έτσι και η Τουρκική Δημοκρατία από την πρώτη μέρα της ίδρυσής της με την επισήμανση του Κεμάλ στην Βουλή την 1/3/1922, αναγνωρίζει την αναγκαιότητα και την χρησιμότητα της ύπαρξης του θεσμού. Ο θεσμός νομοθετείται και στο νέο κράτος[6].

Αν και στο θεοκρατικό Οθωμανικό κράτος όλα τα Ελληνορθόδοξα Βακούφια διοικούνταν από το Διαρκές Εθνικό Μικτό Συμβούλιο[7] υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μετά την αποδοχή του Δυτικογενούς Αστικού Δικαίου (1926, αντιγράφοντας το Ελβετικό) στην Τουρκική Δημοκρατία η ομογένεια υπό την "κρατική τρομοκρατία" αποποιείται αυτού του δικαιώματός της[8]. Έτσι όλα τα Ελληνορθόδοξα Βακούφια μετά το Μάρτιο του 1924 επιβλέπονται από την Κεντρική Διεύθυνση των Βακουφιών (Vakıflar Genel Müdürlüğü) με ειδικό καθεστώς υπό την ονομασία Κοινοτικά Βακούφια (Cemaat Vakıfları).

Τα Βακούφια στον 21ο αιώνα

Μέχρι τον 20ο αιώνα η λειτουργία των βακουφιών ήταν απλοϊκή. Δηλαδή, εφόσον η εκάστοτε διοίκηση αποδέχονταν το έγγραφο, στο οποίο ορίζονταν το είδος λειτουργίας του βακουφιού (vakfiye), διοικούνταν από απογόνους των δωρητών (vakıf evladı) με κάποιο διοικητικό συμβούλιο (vakıf yöneticisi), που διαχειρίζονταν τα έσοδα (akar) τα προερχόμενα από τις δωρεές (hayrat) τρίτων ή των ιδίων.

Όμως στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία του 21ου αιώνα και κυρίως κάτω από τις τάσεις νεοφιλελευθερισμού η απλοϊκή διοίκηση οποιουδήποτε παραγωγικού κέντρου είναι δυστυχώς καταδικασμένη να αποτύχει. Είτε από επιτήδειους, είτε από λάθη και αβλεψίες των διοικούντων ή ακόμη και από τις μη προβλεπόμενες εξωτερικές συνθήκες που δημιουργούνται (όπως ζούμε στην Ελλάδα) ακόμη και αυτών που επιβάλλονται από την κρατική διοίκηση, τα μη καλά επανδρωμένα κέντρα δυστυχώς είναι καταδικασμένα...

Όλα τα βακούφια στην ιστορική διαδρομή τους (συμπεριλαμβανομένων των Ρωμαίικων Βακουφιών) διοικήθηκαν και θα διοικηθούν από κάθε είδους αιρετούς διοικητές (προερχόμενους από κάθε οικονομικό στρώμα ή μορφωτικό επίπεδο). Οι αιρετοί, εφόσον χρίζουν τον σεβασμό των μελών της ενορίας [κοίτα σχεδιάγραμμα] από όπου και αν προέρχονται, θα προσπαθήσουν προφανώς να διαθέσουν (tahsis) τα περιουσιακά στοιχεία, που φέρουν έσοδα, με τον καλύτερο τρόπο, ούτως ώστε τα βακούφια που διοικούν να έχουν πλεονάσματα (galle fazlası). Έτσι θα διευρυνθούν οι σχετικές προσφερόμενες υπηρεσίες (hayır) ανά βακούφι. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι το βασικό εισόδημα των Κοινοτικών Βακουφιών προέρχονταν από την εκμετάλλευση των ακινήτων που κατείχαν, τα οποία εκτείνονταν σ' όλο τον Νομό της Κωνσταντινούπολης και προέρχονταν κυρίως από δωρεές των ενοριτών. Ακίνητα που στοχοποιήθηκαν από το νεοτουρκικό κατεστημένο του βαθέως κράτους. Τα περισσότερα εξ αυτών οικειοποιήθηκαν ή λεηλατήθηκαν νόμιμα (με τις δηλώσεις του 1936 Ν. 2762, φόρος περιουσίας Ν.4305 κ.ά.) ή παράνομα (όπως οι γενοκτόνες πράξεις των Σεπτεμβριανών του 1955 και των απελάσεων του 1964 κ.ά.).

Άρα η πρώτη δυσκολία που συναντάμε είναι ότι στο βάθος του χρόνου δεν ήταν εφικτό να διατηρηθεί μία ομοιογενής διοίκηση με κοινή βασική διοικητική στρατηγική, η οποία προφανώς λόγω εξωτερικών ή εσωτερικών συνθηκών θα διαφέρει από κοινότητα σε κοινότητα [κοίτα σχεδιάγραμμα]. Αν και στην Γενική Συνέλευση των Κοινοτήτων μπορούν να χαραχθούν κοινές πολιτικές γραμμές, είναι αναπόφευκτο στο βάθος του χρόνου οι εν λόγω γραμμές να παραμορφωθούν σε καμπύλες.

Τα βακούφια ως θεσμός και κυρίως μετά την εφαρμογή του Νόμου 5737 - 20/2/2008 έχουν μία πολύπλοκη μορφή. Δηλαδή:

·        Η μορφή της προσφοράς που επικαλούνται να υλοποιήσουν βασίζεται σε δεδομένα που προέρχονται από αιώνες πριν,

·        Η μορφή διοίκησης μοιάζει με αυτή των Συλλόγων, όμως ορίζεται με τελείως διαφορετικούς νόμους, εγκυκλίους κ.ά.

·        Ο τρόπος διοίκησης εφόσον απαιτεί πλεονασματικά έσοδα πρέπει να ακολουθεί τις επιχειρηματικές αρχές κάθε περιόδου.

Ειδικά ο νέος νόμος δίδει περιθώρια ίδρυσης "παγκοσμιοποιημένου βακουφιού", που θα διαθέτει ανά τον κόσμο υποκαταστήματα(άρθρα 5, 25, 26 Ν.5737). Παράλληλα τα μη Μουσουλμανικά Βακούφια έχουν να αντιμετωπίσουν και τα δεδομένα που δημιουργήθηκαν με τις δηλώσεις του 1936 (Ν. 2762), με την αναδρομική ή μη ισχύ νόμων (όπως Ν.743, Ν. 4721 κ.ά.) και δικαστικών αποφάσεων [όπως αυτή του Αρείου Πάγου (Yargıtay) 02.12.1942 και E:1942/8, K:1942/24, του Νομικού Συμβουλίου του Αρείου Πάγου (Yargıtay Hukuk Genel Kurulu) 08.05.1974 και E:1971/2-820, K:1974/505... κ.ά.]. Τα προαναφερόμενα καθένα ξεχωριστά δημιούργησαν κάποιο ειδικό καθεστώς ανά ακίνητο, που πρέπει να επιλυθεί όπως ο νόμος ορίζει.

Οι εξελεγκτικές επιτροπές πρέπει να απαρτίζονται από άτομα με ειδικές γνώσεις και πιστοποιήσεις [άρθρα 43, 44 του Καταστατικού. (Yönetmenlik) Ν.5737] και να έχουν ειδικές αποστολές ως προς τον τρέχοντα νόμο (αρθ. 39, 42, 46 Κατασ. Ν.5737).

Από την άλλη τα λογιστήρια υπόκεινται σε πλήρη έλεγχο από τα οικονομικά στελέχη (και ειδικούς επιθεωρητές) της Γενικής Διεύθυνσης (Vakıflar Genel Müdürlüğü) και των εφοριακών αρχών (αρθ. 18,32, 60, Ν.5737 αρθ. 39, 47, 50,51 Κατασ. Ν.5737). Όμως τα λογιστήρια έχουν να αντιμετωπίσουν και άλλα σοβαρά θέματα σ' ότι αφορά το λογιστικό σχέδιο που πρέπει να εφαρμόσουν. Εκτός του να παρουσιάζουν ισολογισμούς για γνωστοποίηση της διοίκησης, πρέπει να είναι και σε θέση να παρουσιάσουν τα λογιστικά αποτελέσματα:

α) Εφαρμόζοντας τις αρχές του International Financial Reporting Standards (IFRS), προς γνωστοποίηση υποκαταστημάτων ανά την υφήλιο και προς τους θεσμούς που υπόκεινται αυτά.

β) Όπως ορίζει η Γενική Διεύθυνση (αρθ 18, 31, 32 Ν 5737, αρθ. 50,51 Κατασ. Ν.5737) με επιβαλλόμενους αναλυτικούς λογαριασμούς του λογιστικού σχεδίου (αρθ 54, 56, Κατασ. Ν.5737) κ.ά.

γ) Όπως απαιτούν οι φορολογικές αρχές (αρθ.50 παρ.2 Κατασ. Ν.5737).

δ) Όπως απαιτούνται από τα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα για να μην παρουσιαστούν κολλήματα στις εγχώριες και διεθνείς χρηματοπιστωτικές συναλλαγές (κυρίως υπό το φως των τρομονόμων που έχουν θεσμοθετηθεί σ' όλο τον Δυτικό Κόσμο, π.χ. Ν. 3691 5/8/2008 για την Ελλάδα).

ε) Στις δικαστικές αρχές (όπως απαιτούνται από αρθ. 53, 54 Κατασ. Ν.5737) αλλά και σ' οποιοδήποτε άτομο που φέρει την τουρκική υπηκοότητα και έχει απευθυνθεί στην Γενική Διεύθυνση (αρθ. 62 Ν. 5737, το οποίο επικαλείται Ν.4982 -9/10/2003) επικαλούμενο τους νόμους διαφάνειας, με τα οποία θα πληροφορούνται για τα τεκταινόμενα του βακουφιού.

Επίσης τα λογιστήρια πρέπει να έχουν πλήρη καταγραφή της κατάστασης των ακινήτων διαθέτοντας την τρέχουσα και λογιστική τιμή τους, συνυπολογίζοντας τις εν λόγω αποσβέσεις, τις προεκτάσεις και επιδιορθώσεις (restorasyon v.s.) που γίνονται ανά περιόδους στα ακίνητα αυτά. Διότι εκτός της ηθικής υποχρέωσης που έχει κάθε διοίκηση, επιβάλλεται και από τους νόμους η ασφάλιση κάθε ακινήτου προς κάθε κίνδυνο.

Από την άλλη υπάρχει ειδική μέριμνα διάθεσης πλεονασμάτων (αρθ. 53 - 56 Κατασ. Ν.5737), τα οποία πρέπει να παρακολουθούνται σε ειδικούς πενταετείς λογαριασμούς.

Αντιμετώπιση δυσκολιών

Όλα τα προαναφερόμενα μας οδηγούν στην αναγκαιότητα ότι κάθε βακούφι πρέπει να διαθέτει ένα ισχυρό πληροφοριακό σύστημα με το οποίο:

·        Οι αναλυτικοί λογιστικοί λογαριασμοί να έχουν την ικανότητα να ανάγονται σε διαφορετικούς τρόπους και να διαθέτουν περισσότερες από τρεις μορφές παρουσίασης, για κάθε υποκατάστημα, αλλά και συγκεντρωτικές καταστάσεις (consolidate reports) των υποκαταστημάτων

·        Παρακολούθηση "γήρανσης" ανά ακίνητο (ageing), συγκεντρωτικές ανά υποκατάστημα και συγκεντρωτικές υποκαταστημάτων, έχοντας υπ' όψη και τις όποιες νομισματικές διαφορές ανά χώρα (εφόσον τα υποκαταστήματα του εξωτερικού υπάρχουν για να φέρουν έσοδα στα ευαγή ιδρύματα).

·        Αρχεία για τους ευεργετούμενους με ποικίλη μορφή παρουσίασης. Παρακολούθηση αυτών (μαθητές, οικότροφοι, συσσιτούντες κ.ά.), όπως ο Ν. 5737 ορίζει.

Οι απαιτήσεις των καιρών έχοντας γνώμονα τα ιστορικά δεδομένα επιβάλλουν την κοινή αντιμετώπιση των προβλημάτων των μη Μουσουλμανικών Βακουφιών. Προκειμένου να επιλυθούν σοβαρά ζητήματα τόσο από την Γενική Συνέλευση των μη Μουσουλμανικών Κοινοτήτων, όσο και από την νέα Διαρκή Μικτή Επιτροπή των Ελληνορθόδοξων Βακουφιών, που το συντομότερο πρέπει να θεσμοθετηθεί και να λειτουργήσει [κοίτα σχεδιάγραμμα], απαιτείται να δημιουργηθεί ένα πλήρες πληροφοριακό σύστημα. Το ίδιο πρέπει να δρομολογηθεί και για την τεχνολογική υποδομή, που θα στηρίζει το εν λόγω οικοδόμημα.

Για να έχουμε αποτελεσματικές διοικητικές και πολιτικές αποφάσεις είναι εύλογη η ύπαρξη ενός συγκεντρωτικού πληροφοριακού συστήματος, που θα τροφοδοτεί με τα απαραίτητα δεδομένα το Συμβούλιο μη Μουσουλμανικών Κοινοτήτων, το οποίο απευθύνεται στην Τουρκική Βουλή.

Ο νέος ρόλος των Κωνσταντινουπολίτικων Σωματείων ανά την υφήλιο

Ως γνωστόν, η Κωνσταντινουπολίτικη διασπορά όπου μπόρεσε να συσπειρωθεί έχει ιδρύσει συλλόγους. Λογικό είναι οι περισσότεροι εξ αυτών να εδρεύουν στην Ελλάδα. Τα νέα δεδομένα της γενέτειρας, δίνουν την δυνατότητα πολλοί εξ αυτών να δηλωθούν ως υποκαταστήματα, που νόμιμα θα προσφέρουν σ' οποιοδήποτε ίδρυμα επιθυμούν και οικονομική και τεχνοκρατική βοήθεια. Επίσης στελέχη των συλλόγων του εξωτερικού μπορούν να εκλεγούν στα Διοικητικά των Βακουφιών (αρθ. 77 Ν.5737 και αρθ. 17, 35 Κατασ. Ν.5737).

Το ότι τα βακούφια δικαιούνται να είναι μέτοχοι σε εταιρείες (αρθ. 37 Κατάσ. Ν.5737), ανοίγουν νέους και απρόβλεπτους ορίζοντες για να στηριχτούν και να πολλαπλασιαστούν οι κοινοτικές δραστηριότητες στην Κωνσταντινούπολη.

Οι πράξεις μπορούν να έχουν άμεση εφαρμογή στην Ελλάδα, όπου τα σχολικά σωματεία, που ήταν σ' αναζήτηση στόχων, να δηλωθούν ως υποκαταστήματα των σχολικών Βακουφιών της Κωνσταντινούπολης και να συμμαζέψουν όλα τα διάσπαρτα κληροδοτήματα που βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια. Η καλή διαχείριση αυτών θα είναι πηγή εσόδων για τα Ρωμαίικα σχολεία της Κωνσταντινούπολης, που καθημερινά νιώθουν τις οικονομικές δυσχέρειες στο να προσφέρουν ποιοτική εκπαίδευση. Η πράξη πρέπει άμεσα να εφαρμοστεί διότι πολλά κληροδοτήματα έχουν γίνει στόχος των οπαδών της "πολιτικής Μέτερνιχ" και των εν Ελλάδι υποτελών τους.

Με μια καλή προβολή οι "ισχυρές παρέες" σε Η.Π.Α., Καναδά, Αυστραλία και όπου υπάρχουν, μπορούν να αναδειχθούν και ως οι μεγαλύτεροι ευεργέτες του 21ου αιώνα όπως Ζάππας, Ζωγράφος, Συγγρός κ. ά. του 19ου αιώνα.

Κλείνοντας

Επί των ημερών μας όταν συνεχίζεται η γενοκτονία κατά του μη Μουσουλμανικού πληθυσμού στο Ιράκ, στη Συρία και στο Λίβανο από μισθοφόρους (που μισθοδοτούνται από ποιους;) το να τονωθεί μία ιστορική κοινότητα προφανώς είναι υπέρ πάντων. Εάν η προσπάθεια γίνει μακροπρόθεσμη πράξη, προφανώς θα ξεκινήσει μια νέα ιστορική περίοδος. Αρκεί να κρατηθούν μακριά οι επιτήδειοι ένθεν κακείθεν...

βκ

Σημειώσεις:

(*) Σ' όλο το άρθρο σημειώνονται οι τουρκικές ορολογίες, όπως αναφέρονται από το νομοθέτη.

(**) Στην πραγματικότητα εννοούνται τα μη Μουσουλμανικά Βακούφια, στα οποία επιτράπηκε η συνέχεια της λειτουργίας τους στην Τουρκική Δημοκρατία με την Συνθήκη της Λοζάνης. Τα Ελληνορθόδοξα μέχρι τον 21ο αιώνα λειτούργησαν στο Νομό της Κωνσταντινούπολης και στην Αντιόχεια (που συμπεριλήφθηκε στην Τουρκική Επικράτεια μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης με ειδικό καθεστώς).

[1] Κυρίως το CHP (διαθέτει 128 βουλευτές, Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα) και MHP (διαθέτει 52 βουλευτές, Κόμμα Εθνικιστικής Κίνησης).

[2] Το κόμμα ΑΚ (διαθέτει 312 βουλευτές από το σύνολο των 536, Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανόρθωσης).

[3] Είναι κοινό μυστικό ότι πολλά εξ αυτών χρηματοδοτούνται από τις οργανώσεις του Fethullah Gülen.

[4] Κοίτα, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Türk Tarih Kurumu (Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας), Κωνσταντινούπολη 1941. Σελ. 17 - 19, 123 - 127 και 160 - 163.

[5] Κοίτα www.vgm.gov.tr/sayfa.aspx?Id=3

[6] Κοίτα www.vgm.gov.tr/sayfa.aspx?Id=2

[7] Για την λειτουργία του κοίτα Ημερολόγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου 1907 σελ.66 - 70

[8] Κοίτα Türkiye Rumları, Samim Akgönül, İletişim 2007 Κωνσταντινούπολη, σελ. 67 - 74